Η απόφαση με αριθμ. 150115/Δ1 που δημοσιεύτηκε στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως δεν είναι απλώς ένα ακόμη τυπικό «Πρόγραμμα Σπουδών». Σηματοδοτεί μια βαθιά παιδαγωγική και αξιακή στροφή: για πρώτη φορά στην ελληνική πρωτοβάθμια εκπαίδευση θεσπίζεται ως διακριτό μάθημα η Ηθική, ως εναλλακτική στο μάθημα των Θρησκευτικών για τις τάξεις Γ’, Δ’, Ε’ και ΣΤ’ Δημοτικού. Δεν μιλάμε για μια τεχνική αναμόρφωση ωρολογίου προγράμματος, αλλά για μια προσπάθεια να αποκτήσει το σχολείο συστηματική, κοσμοθεωρητικά ανοιχτή, διαπολιτισμική ηθική αγωγή, που θα βασίζεται σε διάλογο, κριτική σκέψη και σεβασμό στη διαφορετικότητα και όχι σε μονοσήμαντη διδασκαλία «σωστών απαντήσεων».

Σε έναν κόσμο που τα παιδιά βομβαρδίζονται καθημερινά από πληροφορίες, εικόνες βίας, κοινωνικές ανισότητες, κλιματική κρίση, ψηφιακό εκφοβισμό και ακραίο ατομικισμό, η ερώτηση «τι είναι σωστό και τι λάθος;» δεν είναι πλέον θεωρητική. Αγγίζει την καθημερινότητά τους: πώς φέρομαι στον συμμαθητή μου; τι σημαίνει σεβασμός; πώς στέκομαι απέναντι στο διαφορετικό; τι κάνω όταν βλέπω αδικία;

Το νέο Πρόγραμμα Σπουδών για το μάθημα της Ηθικής έρχεται να δώσει στα παιδιά εργαλεία ηθικής σκέψης, συναισθηματικής ωριμότητας και δημοκρατικής συμμετοχής. Δεν περιορίζει την ηθική ούτε στη θρησκεία, ούτε στον νόμο, ούτε στα «έτσι τα βρήκαμε». Αντιμετωπίζει την ηθική ως έναν ζωντανό, κοινό κώδικα αξιών, που διαμορφώνεται μέσα από τη συμβίωση των ανθρώπων, την κριτική επεξεργασία των εμπειριών και τη συνειδητή επιλογή στάσεων ζωής.

Ταυτόχρονα, το Πρόγραμμα πατά πάνω σε ισχυρά παιδαγωγικά θεμέλια:

• αξιοποιεί τις σύγχρονες θεωρίες ηθικής ανάπτυξης,
• συνομιλεί με τις κατευθύνσεις της UNESCO και της UNICEF για την εκπαίδευση σε οικουμενικές αξίες,
• ενσωματώνει τη μεθοδολογία της «κοινότητας διερεύνησης» (Community of Inquiry) και της Φιλοσοφίας για Παιδιά (P4C),
• και εναρμονίζεται πλήρως με τη λογική των Νέων Προγραμμάτων Σπουδών (κριτική σκέψη, συμπερίληψη, σύνδεση σχολείου–κοινωνίας).

Με απλά λόγια: η νέα διάταξη επιχειρεί να μετατρέψει την τάξη σε εργαστήριο ηθικής σκέψης, όπου τα παιδιά μαθαίνουν όχι τι να πιστεύουν, αλλά πώς να σκέφτονται, να συζητούν και να σέβονται – τον εαυτό τους, τους άλλους, το περιβάλλον και τον κοινό μας κόσμο.

Loading...

Taking too long?

Reload document

| Open in new tab

1. Τι προβλέπει ουσιαστικά η νέα διάταξη;

Η υπουργική απόφαση ορίζει το Πρόγραμμα Σπουδών του μαθήματος της Ηθικής για τις τέσσερις τελευταίες τάξεις του Δημοτικού, ως διακριτό μάθημα, προσφερόμενο εναλλακτικά προς το μάθημα των Θρησκευτικών. Δεν πρόκειται για ένα απλό «μονοωράκι» με γενικές κουβέντες περί καλής συμπεριφοράς, αλλά για ένα πλήρως δομημένο πρόγραμμα με:

• Σαφή φυσιογνωμία του μαθήματος (τι είναι ηθική, πώς κατανοείται και πώς διδάσκεται).
• Αναλυτικούς γενικούς και ειδικούς σκοπούς (τι θέλουμε να πετύχουμε σε επίπεδο γνώσεων, δεξιοτήτων, στάσεων).
• Συγκεκριμένους στόχους/αναμενόμενα αποτελέσματα (τι θα μπορεί να κάνει ο/η μαθητής/τρια μετά τη διδασκαλία).
• Σαφή διδακτική πλαισίωση (διάλογος, βιωματικές δραστηριότητες, κοινότητα διερεύνησης, ρόλος εκπαιδευτικού).

Η απόφαση αναγνωρίζει ότι:

• Η ηθική δεν ταυτίζεται με τα προσωπικά συναισθήματα («έτσι νιώθω άρα είναι σωστό»),
• δεν περιορίζεται στη θρησκεία (αφορά όλους, ανεξάρτητα από θρησκευτικές πεποιθήσεις),
• ούτε ταυτίζεται απλά με τον νόμο (υπάρχουν νόμιμες πρακτικές που ιστορικά ήταν βαθιά ανήθικες: δουλεία, αποκλεισμός δικαιωμάτων κ.λπ.).

Αντίθετα, παρουσιάζεται η ηθική ως: ένα σύστημα αξιών, αρχών και κανόνων που ρυθμίζουν τη συμπεριφορά μας, με κέντρο τις ανθρώπινες σχέσεις, την ευημερία όλων και τον σεβασμό της αξιοπρέπειας κάθε προσώπου.

2. Η φυσιογνωμία του μαθήματος: από το «καλό παιδί» στον υπεύθυνο πολίτη

2.1 Ηθική σκέψη και πράξη

Το μάθημα ξεκινά από το θεμελιώδες ερώτημα: «Τι είναι ηθική;»
Η απόφαση δείχνει ότι η ηθική:

• δεν είναι απλά «να είμαι καλό παιδί»,
• ούτε ένας εξωτερικός κατάλογος εντολών,
• αλλά ένας άγραφος, δυναμικός κώδικας που ρυθμίζει τη συμβίωση, ώστε να ευημερούμε όλοι.

Στην πράξη, αυτό μεταφράζεται σε:

• συζήτηση για την ευθύνη των πράξεων μας,
• σύνδεση των αξιών με δικαιώματα και υποχρεώσεις,
• κατανόηση θεμελιωδών εννοιών όπως δικαιοσύνη, σεβασμός, αλληλεγγύη, ειλικρίνεια.

Επιπλέον, η ηθική παρουσιάζεται όχι μόνο ως προσωπικό ζήτημα αλλά και ως παγκόσμιο:

• φτώχεια, πόλεμοι, ανισότητες, οικολογική κρίση, πολιτισμικές συγκρούσεις,
  γίνονται αφορμή για το παιδί να σκεφτεί τον εαυτό του ως πολίτη ενός κοινού κόσμου και όχι μόνο μιας «μικρής τάξης» ή μιας «γειτονιάς».

2.2 Ηθική σκέψη και παιδί

Το κείμενο αναγνωρίζει κάτι πολύ σημαντικό: τα παιδιά δεν είναι «άδεια δοχεία» που περιμένουν να γεμίσουν με κανόνες. Από πολύ μικρή ηλικία κάνουν ερωτήσεις για το δίκαιο και το άδικο, το καλό και το κακό. Η σύγχρονη παιδαγωγική λέει ότι η ηθική εκπαίδευση είναι πιο αποτελεσματική όταν:

• συνοδεύεται από αιτιολόγηση, εξήγηση και διάλογο,
• και όχι από αυταρχικές εντολές («έτσι θα κάνεις γιατί το λέω εγώ»).

Γι’ αυτό το Πρόγραμμα:

• σέβεται το αναπτυξιακό επίπεδο των παιδιών,
• βλέπει τη γλώσσα, τον διάλογο και τον αναστοχασμό ως εργαλεία ηθικής ανάπτυξης,
• στηρίζεται σε θεωρίες όπως η «ζώνη επικείμενης ανάπτυξης» του Vygotsky και η κριτική των σταδίων του Kohlberg από την ηθική της φροντίδας (Gilligan).

2.3 Ηθική σκέψη και παιδεία

Η απόφαση ξεκαθαρίζει ότι το σχολείο δεν είναι ο μόνος φορέας ηθικής αγωγής – η οικογένεια παίζει θεμελιώδη ρόλο. Όμως, είτε το θέλουμε είτε όχι, το σχολείο ασκεί ήδη ηθική επιρροή, ακόμη κι όταν δεν το λέει ρητά: το λεγόμενο «σιωπηρό πρόγραμμα σπουδών».

Παραδείγματα:

• αν το σχολείο λειτουργεί με σεβασμό, δημοκρατικό διάλογο και δίκαιους κανόνες, τα παιδιά μαθαίνουν στην πράξη τι σημαίνει σεβασμός και δικαιοσύνη,
• αν ο εκπαιδευτικός ζητά ησυχία μόνο όταν μιλά ο ίδιος, αλλά όχι όταν μιλούν οι μαθητές, περνάει μήνυμα ιεραρχίας και άνισης αξίας της φωνής,
• αν οι κανόνες είναι αυθαίρετοι και τιμωρητικοί, τα παιδιά εσωτερικεύουν έναν αντίστοιχο τρόπο αντίληψης της εξουσίας.

Το νέο Πρόγραμμα, αντί να αφήνει αυτά τα ζητήματα «άναρχα», τα φέρνει στο προσκήνιο:

• επιλέγει ρητά ποιες αξίες προωθεί (αξιοπρέπεια, σεβασμός, δικαιώματα, αλληλεγγύη),
• προσδιορίζει μεθόδους (διάλογος, κοινότητα διερεύνησης, συμμετοχή),
• και ζητά από το σχολείο να λειτουργήσει συνεκτικά, ώστε αυτό που διδάσκει να συμβαδίζει με αυτό που κάνει.

3. Η Ηθική ως μορφωτικό και παιδαγωγικό αγαθό

Το κείμενο εντάσσει το μάθημα της Ηθικής στο ευρωπαϊκό και διεθνές εκπαιδευτικό πλαίσιο: σε πολλές χώρες υπάρχει ήδη μάθημα Ethics/Moral Education, συχνά ως εναλλακτική στα Θρησκευτικά (Φινλανδία, Σουηδία, Γερμανία κ.ά.).

Παράλληλα, υιοθετεί τις κατευθύνσεις:

• της UNESCO για ποιοτική εκπαίδευση με οικουμενικές αξίες,
• της UNICEF για δεξιότητες ζωής, ειρηνική επίλυση συγκρούσεων, αποδοχή του άλλου.

Στην κορυφή τίθεται η ανθρώπινη αξιοπρέπεια:

• ως βάση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων (Διακήρυξη Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού),
• ως κεντρική αξία που αφορά όλα τα παιδιά, ανεξάρτητα από ηλικία, φύλο, θρησκεία, καταγωγή.

Το Πρόγραμμα δεν «φοβάται» τη λέξη διαφορετικότητα. Αντί να την αντιμετωπίζει ως απειλή, την αναγνωρίζει ως σημείο εκκίνησης για:

• αμοιβαίο σεβασμό,
• κατανόηση,
• διάλογο,
• και οικοδόμηση μιας κοινότητας στην οποία δεν χρειάζεται να είμαστε ίδιοι για να ζούμε μαζί.

4. Συμβατότητα με τα Νέα Προγράμματα Σπουδών

Το μάθημα της Ηθικής εντάσσεται στη λογική των Νέων Προγραμμάτων Σπουδών, στηρίζοντας:

• συμπερίληψη (κανένα παιδί στο περιθώριο λόγω φύλου, καταγωγής, θρησκείας, διαφορετικών ικανοτήτων),
• κριτική σκέψη και αναστοχασμό,
• σύνδεση σχολείου–κοινότητας (θέματα πραγματικού κόσμου, συμμετοχή σε δράσεις),
• αυτονομία σκέψης και ανάληψη ευθύνης για τις επιλογές.

Είναι ένα μάθημα που:

• δεν εξαντλείται σε ορολογία,
• δεν «παπαγαλίζεται»,
• αλλά ζητά από το παιδί να σκεφτεί, να συζητήσει, να τοποθετηθεί, να ακούσει, να ξανασκεφτεί, να αλλάξει, να ωριμάσει.

5. Σκοποί, στόχοι και αναμενόμενα αποτελέσματα

5.1 Γενικοί σκοποί

Ο γενικός σκοπός περιγράφεται καθαρά:
να αναπτυχθεί το παιδί ως υπεύθυνος, ενεργός, δημοκρατικός πολίτης που σέβεται τον εαυτό του, τους άλλους και το περιβάλλον. Για να το πετύχει αυτό, το μάθημα στοχεύει σε:

• κριτική σκέψη και αναστοχασμό,
• ικανότητα διαλόγου και επιχειρηματολογίας,
• ενσυναίσθηση και αλληλεγγύη,
• συνειδητοποίηση θεμελιωδών αξιών όπως σεβασμός, δικαιοσύνη, ευθύνη.

5.2 Ειδικοί σκοποί

Σε πιο συγκεκριμένο επίπεδο, το μάθημα θέλει τα παιδιά να:

• αναγνωρίζουν και να διαμορφώνουν την προσωπική και κοινωνική ταυτότητα,
• συνειδητοποιούν ποιες αξίες καθοδηγούν τις επιλογές τους,
• μάθουν να συμμετέχουν σε κοινότητα ηθικής διερεύνησης – δηλαδή σε ομάδα στην οποία συζητούν, ακούν, συνεργάζονται και επιχειρηματολογούν με σεβασμό,
• εξοικειωθούν με ηθικά διλήμματα προσαρμοσμένα στην ηλικία τους (π.χ. δίκαιη μοιρασιά, εκφοβισμός, ψέμα, ευθύνη σε ομάδα).

Παράλληλα, ενθαρρύνονται δράσεις που συνδέουν τη θεωρία με την πράξη:

• μικρές ομαδικές πρωτοβουλίες αλληλεγγύης,
• δραστηριότητες σε επίπεδο σχολικής κοινότητας,
• εξωστρέφεια προς την τοπική κοινωνία.

5.3 Στόχοι/προσδοκώμενα αποτελέσματα

Στο τέλος της διαδρομής, το Πρόγραμμα περιμένει από τους μαθητές/τριες να μπορούν να: 

• σκέφτονται αναστοχαστικά πάνω σε ηθικά ερωτήματα,
• επεξεργάζονται ηθικά ζητήματα ατομικά και συλλογικά,
• διατυπώνουν τεκμηριωμένες θέσεις, να τις υπερασπίζονται και να τις αναθεωρούν όταν χρειάζεται,
• συνεργάζονται με σεβασμό στις διαφορετικές απόψεις,
• καλλιεργούν στάσεις σεβασμού, ενσυναίσθησης, συνεργασίας,
• αναγνωρίζουν και απορρίπτουν προσπάθειες χειραγώγησης και αντιδημοκρατικού λόγου.

Με άλλα λόγια, το μάθημα της Ηθικής φιλοδοξεί να διαμορφώσει σκεπτόμενους ανθρώπους και όχι άβουλους εκτελεστές κανόνων.

6. Διδακτική πλαισίωση: η τάξη ως «κοινότητα διερεύνησης»

Το Πρόγραμμα δίνει πολύ μεγάλη βαρύτητα στη μέθοδο, όχι μόνο στο περιεχόμενο. Κεντρικό εργαλείο είναι ο διάλογος:

• όχι απλή κουβέντα,
• αλλά οργανωμένη, διερευνητική συζήτηση πάνω σε έννοιες και εμπειρίες των παιδιών.

Η τάξη γίνεται κοινότητα διερεύνησης (Community of Inquiry):

• όλα τα μέλη είναι ισότιμα,
• όλοι συνεισφέρουν,
• η γνώση και οι αξίες χτίζονται συλλογικά,
• ο/η εκπαιδευτικός παίζει ρόλο συντονιστή/τριας, όχι «παντογνώστη κριτή».

Η απόφαση εμπνέεται από τη Φιλοσοφία για Παιδιά (P4C):

• χρήση φιλοσοφικών ερεθισμάτων (ιστορίες, μικρά κείμενα, εικόνες, καταστάσεις),
• κύκλοι διαλόγου,
• ασκήσεις λογικής, κατανόησης και επιχειρηματολογίας.

Παράλληλα, αναλύει τις τρεις «παρουσίες» στην κοινότητα διερεύνησης: 

1. Γνωστική παρουσία – επεξεργασία εννοιών, προβλημάτων, λύσεων.
2. Κοινωνική παρουσία – ασφαλές κλίμα, αυθεντική επικοινωνία, συναισθηματική έκφραση.
3. Διδακτική παρουσία – ο ρόλος του/της εκπαιδευτικού στον σχεδιασμό, την καθοδήγηση, την ανατροφοδότηση.

Το μοντέλο αυτό διαφοροποιείται ριζικά από την κλασική «ομάδα εργασίας» που απλώς εκτελεί μια άσκηση. Εδώ στόχος είναι διαρκής, μακροχρόνια ανάπτυξη τρόπου σκέψης και συνεργασίας, όχι απλά η διεκπεραίωση ενός project.

Η νέα διάταξη για το μάθημα της Ηθικής στο Δημοτικό δεν είναι ένα τυπικό θεσμικό «update». Είναι μια στρατηγική επιλογή για το τι είδους ανθρώπους θέλουμε να διαμορφώνει το σχολείο τα επόμενα χρόνια.

Αν το σχολείο του 20ού αιώνα εκπαιδεύτηκε να φτιάχνει «υπάκουους πολίτες» και «καλούς υπαλλήλους», το σχολείο του 21ου αιώνα οφείλει να διαμορφώνει:

• κριτικά σκεπτόμενους ανθρώπους,
• με ηθική πυξίδα,
• ικανούς να κατανοούν τη σύνθετη πραγματικότητα,
• να συνεργάζονται,
• να σέβονται την αξιοπρέπεια όλων,
• και να υπερασπίζονται δημοκρατικές αξίες σε έναν κόσμο εύθραυστο και αντιφατικό.

Το μάθημα της Ηθικής, όπως περιγράφεται σε αυτή τη διάταξη, κινείται ακριβώς προς αυτή την κατεύθυνση:

• ανοίγει χώρο για τα παιδιά να ρωτούν, να αμφισβητούν, να προβληματίζονται,
• τα βοηθά να αναγνωρίζουν τις προσωπικές τους αξίες,
• τα εξασκεί στον διάλογο και την ενσυναίσθηση,
• τα εκπαιδεύει να βλέπουν τον εαυτό τους όχι μόνο ως άτομο, αλλά ως μέλος μιας κοινότητας – τοπικής, εθνικής, παγκόσμιας.

Σε μια εποχή πολώσεων, fake news, τοξικού δημόσιου λόγου και διάχυτης ανασφάλειας, η επιλογή να δοθεί στα παιδιά ένα συστηματικό μάθημα Ηθικής δεν είναι πολυτέλεια – είναι ανάγκη.

Αν το μάθημα αυτό εφαρμοστεί με σοβαρότητα, με κατάλληλη επιμόρφωση των εκπαιδευτικών και ουσιαστική στήριξη από την πολιτεία και την εκπαιδευτική κοινότητα, μπορεί να αποτελέσει:

• ασπίδα απέναντι στη δημαγωγία, τον φανατισμό και την απαξίωση του άλλου,
• θεμέλιο μιας κουλτούρας διαλόγου και σεβασμού,
• και τελικά, ένα από τα πιο ουσιαστικά μορφωτικά αγαθά που θα προσφέρει το δημόσιο σχολείο στα παιδιά.

Γιατί στο τέλος της ημέρας, όσα κι αν μάθουν για μαθηματικά, γλώσσα ή φυσική, αυτό που θα καθορίσει τον κόσμο στον οποίο θα ζήσουν, είναι ο τρόπος που θα μάθουν να στέκονται απέναντι στον άνθρωπο, την κοινωνία και τον κοινό μας πλανήτη. Κι αυτό ακριβώς έρχεται να υπηρετήσει η νέα διάταξη για το μάθημα της Ηθικής στο Δημοτικό.