Πώς χωράς το αχανές στο ανθρώπινο μάτι; Το ορατό Σύμπαν απλώνεται σε ασύλληπτες κλίμακες και η σύλληψη της δομής του μοιάζει με άθλο. Κι όμως, η Ευρωπαϊκή Διαστημική Υπηρεσία (ESA) άνοιξε ήδη τον δρόμο: το διαστημικό τηλεσκόπιο Euclid (Ευκλείδης) παρέδωσε το πρώτο κομμάτι από τον μεγαλύτερο τρισδιάστατο χάρτη που επιχειρήθηκε ποτέ.

Πρόκειται για ένα γιγαντιαίο μωσαϊκό 208 gigapixel, που καταλαμβάνει περιοχή στον νότιο ουρανό πάνω από 500 φορές την επιφάνεια της πανσελήνου όπως τη βλέπουμε από τη Γη, και είναι «φορτωμένο» με περίπου 14 εκατομμύρια γαλαξίες – δηλαδή μόνο μια γεύση από όσα έρχονται. Στόχος; Να φωτιστούν οι δύο πιο αινιγματικές συνιστώσες του Κόσμου: σκοτεινή ύλη και σκοτεινή ενέργεια, χαρτογραφώντας πώς κατανέμονται και πώς διαμορφώνουν την κοσμική αρχιτεκτονική.

Τι ακριβώς δημοσιεύτηκε

Το Euclid παρουσίασε μια πρωτοφανή πανοραμική εικόνα–την «πρώτη σελίδα» του κοσμικού του άτλαντα. Το μωσαϊκό συντέθηκε από 260 επιμέρους παρατηρήσεις που πραγματοποιήθηκαν σε διάστημα δύο εβδομάδων (25 Μαρτίου–8 Απριλίου 2024), καλύπτοντας 132 τετρ. μοίρες στον νότιο ουρανό. Η τελική σύνθεση φτάνει τα 208 gigapixel, με οπτική έκταση >500× της πανσελήνου. Μέσα του καταγράφονται δεκάδες εκατομμύρια αστέρια του Γαλαξία μας και ~14 εκατ. μακρινοί γαλαξίες σε εντυπωσιακή λεπτομέρεια.

Γιατί είναι μόνο η αρχή

Οι επιστήμονες της αποστολής τονίζουν ότι αυτό το κομμάτι αντιστοιχεί σε περίπου το 1% της ευρείας αποτύπωσης που θα ολοκληρώσει το Euclid μέσα σε έξι χρόνια, καλύπτοντας πάνω από το ένα τρίτο του ουρανού. Με αυτή την έρευνα ευρείας γωνίας, ο Ευκλείδης θα δημιουργήσει τον μεγαλύτερο 3D χάρτη που έχει υπάρξει, καταγράφοντας το σχήμα, την απόσταση και την κατανομή δισεκατομμυρίων γαλαξιών.

Τι βλέπουμε μέσα στην εικόνα

Ένα από τα πιο ιδιαίτερα «υπογραφικά» χαρακτηριστικά του μωσαϊκού είναι τα αμυδρά νεφελώματα ανάμεσα στα άστρα του Γαλαξία μας – τα λεγόμενα galactic cirrus. Στο πανοράμα του Euclid ξεπροβάλλουν σαν απαλές, γαλαζωπές τούφες πάνω στο μαύρο του διαστήματος. Η καθαρότητα των δεδομένων επιτρέπει να ξεχωρίζουμε τα λεπτά αυτά νήματα σκόνης μαζί με πληθώρα μακρινών γαλαξιών, «ραμμένων» στον καμβά της κοσμικής ιστού.

Πώς φτιάχνεται ο τρισδιάστατος χάρτης

Ο Ευκλείδης συνδυάζει ευρυγώνια απεικόνιση με παρατηρήσεις στο υπέρυθρο και φασματοσκοπία. Από τις παραμορφώσεις σχήματος των γαλαξιών λόγω ασθενούς βαρυτικής φακοποίησης (weak lensing), αντλείται πληροφορία για την αόρατη κατανομή της σκοτεινής ύλης. Κι από τις μετρήσεις αποστάσεων και τη στατιστική διάταξη των γαλαξιών (π.χ. ακουστικές ταλαντώσεις βαρυονίων), προκύπτει πώς επιταχύνεται η διαστολή του Σύμπαντος υπό την επίδραση της σκοτεινής ενέργειας.

Πού βρισκόμαστε σήμερα

Μετά την αποκάλυψη της «πρώτης σελίδας» (Οκτώβριος 2024), η αποστολή συνέχισε συστηματικά. Τον Μάρτιο 2025 δόθηκε στην κοινότητα το πρώτο πακέτο δεδομένων έρευνας με ματιές σε «βαθιά πεδία», προσφέροντας ακόμη πυκνότερες μαρτυρίες για τον ιστό των γαλαξιών και ανοίγοντας τον δρόμο σε αναλύσεις μεγάλης κλίμακας. Τα επόμενα κύματα δεδομένων θα επεκτείνουν ριζικά το χαρτογραφημένο τμήμα του ουρανού.

Το Euclid δεν μας δίνει απλώς «όμορφες εικόνες». Μας παραδίδει δομικά στοιχεία κατανόησης: πού βρίσκεται η ύλη (και η σκοτεινή ύλη) στο Σύμπαν, πώς σχηματίστηκαν και εξελίχθηκαν οι γαλαξίες και με ποιον ρυθμό επιταχύνεται η κοσμική διαστολή. Κι όλα αυτά, με μια πρώτη σελίδα που ήδη χωρά εκατομμύρια γαλαξίες και λεπτομέρειες που κάποτε θεωρούσαμε απρόσιτες. Αν αυτό είναι το 1%, η συνέχεια προμηνύεται συναρπαστική: σε έξι χρόνια, θα κρατάμε στα χέρια μας έναν τρισδιάστατο άτλαντα που θα καλύπτει πάνω από το ένα τρίτο του ουρανού, ικανό να αλλάξει τον τρόπο που βλέπουμε και ερμηνεύουμε τον Κόσμο. Κάθε νέο «φύλλο» που θα προστίθεται, θα είναι ένα βήμα πιο κοντά στο να απαντήσουμε στα μεγαλύτερα κοσμικά ερωτήματα – με δεδομένα, ακρίβεια και μια δόση από το διαχρονικό ανθρώπινο δέος.

'AτλανταςΕυκλείδηςΣύμπαν